O Zakono na-i Džusticia: I Zaharna Fabrika, le Romengi thaj le Bulgarjengi Selektivo Memoria

Kado na-i pal e khera. Vakeras pal jekh sikljardo instinkto te dikhel pes o čororipe sar personalo xasaripen, o bilegaliteto sar jekh moralo telutnipe thaj o čačipe sar o koro respekto le regulengo, maj sigo sar e čače rezultaturja. Si sar jekh them phiravdo katar autoritarno šerutne thaj trauma dživel thovindos i doš pe kovle manuša de sar te pučen le zuralen.

De deša beršenge, i Bulgaria nakhli andar sistemurja save mangenas šere mukle tele thaj došaljarenas kodolen kaj na šunenas: maj anglal o komunismo, akana o nevo liberalismo. Ande sol duj redžimurja, kana šunesas len kodo sas kaliteto. Kana na keresas so phenen von – vi kana kodo trebalas – thonas tut te pokines.

I Zaharna Fabrika sikavel kadala butja so von mukle pale. O them phenel: na respektisardjen e regule. Ama o them sas kodo kaj dinjas rigate kadale manušen katar e regule, ando angluno than. 

Kadava čhudipe pi rig na-i jekh doš. Si jekh karakteristika. Sas godisardo.

But bulgarja phenen: “Ama e khera si bilegalno,” sar kana kado agorisarel i diskusia. Sar kana o bilegaliteto si jekh moralo čačipe, maj sigo de sar jekh birokratikani etiketa. Kado reflekso na-i moralo klariteto – si historikani trauma.

E generacie dživisajle ando o xasaripe – imperiumo, fašismo, komunismo, uštjavde EU lava. Sako sistemo sikavdjas le manušen te šunen les, te na patjan thaj te dikhen maj dur. Kadava kondicionipe dživel maj dur ande jekh socialo reflekso: na thon telal o pučipe i struktura. Došaljaren le manušes. Maj but kana si čorore. Maj but kana si avrutne.

O bilegaliteto andi Bulgaria na-i objektivno. Si aplikuime selektivno. Te sas savore bilegalno khera dikhle sar i Zaharna Fabrika, e vile andar i Boyana thaj e thagarne khera kaj si pi plaja ando Sozopol sas te oven praxo. Kodola na-i. O zakono na-i standardo. Si jekh instrumento: jekh tufeti mamuj e čore, jekh protekcia vaš e zurale.

Pučen tume: “Sar šaj varekon te vazdel jekh kher bi te ovel les autorizacie?

O čačo pučipe si: sar tu ačhjos dživdo kana o them na mekel tut te eksistuis legalno?

E romane thana si kerde bilegalno soske na-i lile samate, soske kerel pes planifikacie kaj anen diskriminacia thaj soske thon pes sistemikane bariere vaš o finansiripe le phuvjengo thaj le kherengo. Ando berš 2015 le Evropaki Kris vaš e Manušikane Čačimata ljas decizia ke i Bulgaria našti te peravel khera bi alternativengo. Na lile samate o bilegaliteto. Von arakhle o digniteto. 

Vi kadja, varesave institucie andar i media len maj but samate thaj keren telutnjaripe. Jekh artikolo katar o Novini.bg pućhel: “Kon arakhel e bilegalno tziganjenge barake thaj sostar?” Kasavo vakeripe na sikavel toke e predžudekate. Kado del len vast. Paruvel o sistemikano bičačipe ande moralno teatro.

 Te phenes ke o kher le emergencako si “ladžavipe ando le manušenge kaj pokinen takse” sikavel ke na les samate e decizie katar o ECHR. Pakjal ke i legalno ekskluzia si moralno xasaripe. Sikavel le zuralen sar viktime thaj kodolen biglasosko sar bilačhe. Kadava na-i žurnalismo. Si kotor andar i doš.

 Sostar te peravas i Zaharna Fabrika ando 2025?

I Zaharna Fabrika na-i nevipe. Si performanca. Jekh demonstracia pal o orderi. Jekh mesadžo vaš saveste vareko si te pokinel – ama na kodola save si responsibilo vaš o nacionalo peravipe. 

E romane komunitete si e idealno došale buznore: dikhle, bilačhe, biglasoske. E političarja dikhen pes zurale. E birokraturja keren pes ke keren buti. O publiko hatjarel pes moralno sigurime. Khanči na lačharel pes. 

Varesave vakeren: e roma trebal te integrisaren pes. Te prindžaren o džutipe. Te respektisaren e regule. 

Ama integracia na-i toke te respektisares e regule. Si akceso. Ko kher. Ki buti. Ko glaso. Našti te manges katar e manuša te vazden pes kana o sistemo na kamel lengo than.

Kado na-i pal i “romani kultura.” Si pal i klasa. Pal i ekonomikani violenca učhardi ande le zakonosko thovipe andi aplikacia.

Te liljasas i Bulgaria seriozno samate o sajekhipe, le EU-ake fondurja kaj si vaš e romane khera, na-s te oven pokinde pe buhle droma. 

Te sas o zakono orta, aplikujlas pes vi ke rezidencialo khera phangle barjasa thaj vi ke  barake. 

Te sas importantno o digniteto, na kerasas debato kana e manuša meritin jekh than te bešen. 

O čačutno pučipe na-i “So vazdine von?” Si: “So vazdinjam ame?”

Kadava na-i o them le zakonosko. Si o stato le darako. 

Thaj i Zaharna Fabrika na-i jekh mahalava. Si jekh glinda. 

O korkoro pučipe kaj ačhjol si kana sam dosta zorale te dikhas. 

I Daniela Samiri si kriminologo thaj ramosarni savjaki opera thol telal o pučipe e moralno fundamenturja le zakonoske thaj le zorake. Si la jekh diploma ande kriminologia, voj dikhel o modo sar e legalno sistemurja butivar služin o bičačipe thaj akharel o godisaripe sar jekh zor vaš o maripe. Jekhe glasosa kadja zuralo thaj vašno, lake ramosarimata vakeren kodolenge kaj si thode andre thaj patjan ando trebajpe le bičače zokonurjengo.