O Pokinipe le Memoriako: 16-to Majo thaj o Mandato kaj Trebal te Gelas

Ande kodi rjat, ando berš 1944, kana e SS trupe gele te khosen opral i phuv o romano kampo ando Auschwitz-Birkenau, amare manuša na mekle pen. Von praxosardesas penge phuren, dikhlesas o thuv, hatjardesas o ačhavipe pal so sas lile e zurale. Džanenas so si e bare vurdona. Thaj von na mangle. Von paruvde e sutjarne ande barikade, e instumentja ande deklaracie pal o digniteto. Von phabarde o kampo te den signalo le lumiake: amen na džas phangle mujesa.

Kadaja na sas numaj zor – kodoja sas guvernanca. Amare manuša marde pes na toke andar o dživipe, ama vi andar o zakono. Na o zakono le themengo, ama jekh legalo ordino inkerdo ando trupo – vaš e decizie le krisake, solaxavimaske, praxosarimaske obiceja, genealogie thaj ritualo ginavipe. So e manuša na dikhle sar folkloro sas jekh funkcionalo žurisprudenca: bi te dikhel pes, bi granicako, bi dokumenturjengo – thaj kadalake, daravno vaš e ​​sistemurja kaj mangen permisia thaj vizibiliteto.

Thaj eksakto kodolake sas lilo samate.

Numa, o zakono ačhilo dživdo – soske varekon na manglja. Telal o praxo, ando eksilo thaj ačhavipe, ando kodo thaj ritualo, ande gilja thaj kalendarja, amare manuša ingerdjas maj dur kodo so na trubalas te inkerel: i guvernanca bi themesko, žurisdikcia bi prindžarimasko. Marde pes te oven sigurno ke so sas andino ando lagero na-i te merel kothe – te sikaven ke jekh manušipe šaj te guvernil pes korkoro, vi kana i lumja mangel but te phenel ke na kerdjas kodo nijekhdata.

Kado ačhilo amenge – na tragedia, na nostalgia, ama konstitucionalo memoria.

Thaj o barvalimos na-i jekh tributo. Si responsabiliteto. Si i bi agorisardi buti pal o ingeripe maj dur jekhe legalo strukturako kaj na sas nijekh dara kerdi te ovel dikhli. Jekh sistemo kaj na-i les kris, ni guverno, ni anav instituciako – ama sa kadalenca inkerdjas khetanes amare manušen.

Vakeras pal i zor barikane. Ama o barikanipe na-i pakiv. Komemorisaras o 16-to Majo, ama dživas o resto le beršesko ande sistemurja kaj khosen lesko senso. Sam ande kidimata pal i rezilienca, ande institucie kaj den rigate amaro zakono. Giljabas Gelem, Gelem pe maškarthemutne scene, ando vaxt so e anava amare čhavenge si khosle andar e registraciake lila. Paruvdjam i žurisdikcia po vizibiliteto, i konsultacia po autoripe, i performanca pi zor.

O 16-to Majo na del rekompensa pal i performanca. Krisinjarel i pakiv.

Sako režimo – fašisto, komunisto, liberalo – kerdjas sajekh oferta: prindžaripen bi responsibilitetako. Von sikaven i poezia, na i decizia. Akharen ki performanca, na ko solaxarimos. Von sikaven o vurdon, na i kris. Le lumjake na-i lake pharo te anel peske andi godi le romen – kozom vrjama na trebal te del amen anglal. Del pakiv pal amare dukha, ama del rigate amari suveraniteta. Sikavel pal amaro genocido, ama nisar na restauril o politikano ordino savo ingerdam amenca andi jag.

Butivar, ame akceptisardjam kadava phanglipe – hatjarindos les sar ingeripe angle. Mukljam “i Romani Memoria” te aresel jekh kovli kategoria: artistikani, nostalgikani, vi šukar. Ama o 16-to Majo našti te ovel kovljardo. Našti te ovel folklorizime. Na-i jekh memorialo. Si o irisaripe jekhe legalo mandatosko – o pale avipe jekhe guvernosko savo ačhilo dživdo telal e redžimurja save zumavde te peraven les.

Dži kana na dživasa sar kana kodoja buti sas čači, ka hatjarasa maj dur banges o 16-to Majo sar jekh kulturalo barvalimos, maj sigo de sar jekh legalo akharipe. Numa amen na sam kulturalno komuniteta kaj te ovel dikhli mišto. Amen sam jekh konstitucionalno manušipe savesko zakono ačhilo dživdo anglal o thagaripe, o fašizmo thaj i liberalo demokracia.

Soske andi romani tradicia, i memoria na-i pasivo. Na-i refleksivo. Na-i deskriptivo. Si suverano. Voj phandel. Voj del instrukcie.Voj guvernil.

Thaj kodo sam akharde te keras. Na te komemorisaras. Ama te guvernisaras.

E sistemurja pašal amende – o them, o donatori, i kris, o parlamento – na daran katar amari memoria. Von daran katar amaro bikamipe. Von daran katar so si te ovel kana amen ka ačhavas te maj mangas te ovas thode andre thaj ka astaras te phiravas amen sar kana na trebalas amenge nijekhdata permisia. Kana anas amaro zakono ande thana katar sas khoslo. Kana ame guvernisarasa sar kana i nacia aba eksistuil.

Soske o kosto le barvalimasko na-i i inkluzia. Si struktura. Disciplina. Bikomforto. Si o kamipe te xasaras kontrakturja, sekuriteto thaj statuso – kana o inkeripe lengo mangel te peravas o mandato ande saveste phenas ke patjas. Te na pokinasa kodo preco, atoska nijekh godisaripen našti te kerel amen pakivale pal so sas dino amenge. 

O 16-to Majo na-i o agor varesosko. Si o anglunipe kaj inke guvernil.

Sako berš, avel palpale – na te ovel rovdo, ama te phenel pes leske palpale. Thaj o phenipe palpale kaj mangel les na-i jekh vakeripe. Si jekh struktura. Na jekh ceremonia. Si responsabiliteto.

Vov pučel:

Guvernisardjen ando anav kodolesko pal soste ame mardjam amen?

Ingerdjen kado zakono ande institucie save khosle les?

Dživisardjen sar kana sen inke phangle ke kado dives?

Soske kado dives na nakhel.

Adžukerel.

Thaj ame vaj nakhas les - vaj xasaras les.

Ando anav kodolengo save na mangle te xasardjon.

Thaj ando anav kodolengo kaj na-i te xasardjon nijekhvar.