So si o 2-to Avgusto andar mande

Andar but manuša, o čhon Juli si i vrjama kana planuin pes e vakance, e palal mismerja bešimaske thaj o dolce far niente le milajesko. Ama andar mande, sas lan savrjama aver pharipe. Sar pašjol o 2-to Avgusto ‒ o Evropuno Dives pal i Komemoracia le Romane Holokaustoski ‒ hatjarav jekh zoralo sentimento reflekciako, dukhako thaj palpale pokinimasko.

Andi rjat katar o 2-to Avgusto 1944, opral 4300 romane murša, džuvlja thaj čhave ‒ phangle ando lagero akhardo “Zigeuner familiengo lagero” (Zigeunerfamilienlager) ando Auschwitz-Birkenau ‒ sas mudarde ande gazoske sobe. Sas o mudaripe jekhe saste kotoresko le lagerosko thaj jekh simbolo le nazisturjenge godisarimatengo te mudaren savore amare manušen. Kadava dives sikavel o maj učo nivelo jekhe genocidosko savo astardjasas anglal o Dujto Lumjako Maripe ‒ jekh savo ačhjol maj but bisterdo vaj ignorisardo katar o aver kotor le lumjako. Dži ko agor le marimasko, phenel pes kaj maj cira 500.000 roma sas mudarde ‒ šaj sas dopaš andar i sasti romani populacia andar i Evropa ande kodoja vrjama.

Me biandilem thaj barilem ando Krakow, samo 60 kilometrja katar o Auschwitz. Kodo pašutnipe modelisardjas miro dživipe ande modurja kaj me na xatjardem sastes ando xurdoripe. Ande berša 1990 miro dad, o Andrzej Mirga, dinjas vast te keren pes e anglune internacionalo komemoracie katar o Auschwitz. Vov mardjas pes vaš kodo so ande kodi vrjama hatjarelas pes paše revolucionaro: jekh lačho than vaš e romane viktime maškar e prindžarde narativurja le Holokaustoske. Lesko permanento mangipe kaj o genocido amare manušengo trebal leske jekh than, čačipe thaj digniteto inspirirsardja miro personalo drom.

Ande amari familia, o godisaripe na sas nijekhvar abstrakto. Miri baba nakhljas e rodinimata. Miro papo sas mukhlo avri andar jekh germanikano koncentraciako lagero. Thaj ande le Themesko Muzeumo Auschwitz-Birkenau si jekh fotografia jekhe romane džuvljaki so bušolas Anna Mirga. “Mirga” si jekh buhljardo anav maškar e Bergitka roma thaj vi kana o anav si i korkoro buti so ulavav lasa, pučav man butivar palal laki paramisi. Na džanav lan ‒ ama lako anav anel mange daranes andi godi ke šaj ovelas miro.

Sar terni manušni, avilem paše ke kadava muklipe palpale le komemoraciako. Ando 2003-to berš, khetanes avere romane studenturjenca, maškar lende vi mire kuzinke i Małgorzata, i Karolina thaj i Elżbieta, kerdjam i Romani Edukaciaki Asociacia “Harangos”. Ande berša kaj semas ki Barcelona, kothe kaj siklilem thaj kerdem buti le romane organizacienca, i komemoracia le Romane Holokaustoski sas vašno kotor andar miri buti. Maj palal, thodem man ande „Dikh he na bister” (DHNB, “Dikh thaj na bister”), i iniciativa kaj komemorisarelas o Mudaripe le Romengo šerutnjardi katar o Internacionalo Romane Ternengo Netvorko - TERNYPE. Najs le DHNB-eske, ande sako berš, šela terne romane thaj gadžikane kidena pen ando Krakow thaj Aušwitz na numaj te roven, ama vi te sikljon, te organizisaren pen thaj te afirmin pengi prezenca andi Evropuni historia. Vaš kadaja generacia romane ternengi, o andipe andi godi kerel i akcia, maj sigo de sar jekh cirdipe palpale andi viktimizacia.

So na dikhel pes na-i toke i akcia mamuj o rasismo, ama vi jekh čačutno vakeripe pal amari historia. Butivar, pal e roma vakerel pes toke sar pasivno viktime. Ama i historia sikavel avervareso. Ando 16-to majo 1944-to berš, e romane phandade ando Auschwitz armisarde pes barenca thaj rovljenca te inkeren rezistenca le SS gardianurjenge. Akava akto vazdimasko ‒ jekh andar e cira dokumentisarde vazdimata andar e nazistikane koncentraciake lagerja ‒ geldjas lengo mudaripe karing trin čhona maj palal. Sas jekh baro momento, numaj na jekh izolirime; ando vaxt le Dujto Lumjake Marimasko, e roma rezistisarde sar soldaturja, partizanja thaj sabotatorja thaj vi vaš e aktja grižake, bišunimaske thaj solidaritetake. Sa kodo spirito zorako definisarel o modo ande saveste markisaras o 2-to Avgusto ‒ na toke sar jekh dives e dukhavimasko, ama vi sar jekh akharipe te maras amen vaš amaro avutnipe.

Kado berś, o Evropako Romano Instituto vaš Arte thaj Kultura (ERIAC), kaj me kerav buti sar vice-direktorka, kerel jekh treningo duje divesengo vaš e profesionisturja andar i edukacia, ando partneriato le Evropake Konsilosa. Amaro cilo si te das le publikane autoriteturjenge e trebutne instrumenturja te šaj te thon o Romano Holokausto ande nacionalne kurrikule. O programo si les jekh online sesia thaj jekh personalno vizita ko Krakow thaj Auschwitz, savi agorisarel pes lindos kotor ki oficialno komemoracia.

Kado si soske vi kana o buxljaripe le historikane džanipnasko si but importanto, kado paruvel pes but raro ande jekh hatjaripe pe lungo vrjama. E školake lila andar i sasti Evropa, maj but andar lende ačhjon bi mujesko pal i romengi historia. But romane holokaustoske thana ačhile bi-markirime thaj peravde thaj cira Evropake thema prindžaren o 2-to Avgusto sar nacionalno dives le nabisterimasko.

I komemoracia kadale historiaki si but vašno, na toke andar amende, e roma. Si but vašno vi andar o avutnipe le Evropako.Te lasa samate seriozno o lav e demokraciako thaj le slobodimasko, trebal te konfrontisaras e ideologie save kerde šajutno o Holokausto ‒ thaj save sikaven pes palem avdives pe sasto kontinento. Kana e ekstremo-čače rigake thaj neo-nazistikane partie keren penge than thaj o vakeripe kaj anel xoli irisarel pes ando politikano diskurso, o andipe andi godi le 2-to Avgustosko na-i toke pal o nakhlo vaxt. Si jekh moralo testo vaš o prezento.